Breivik klinkt bedrieglijk vertrouwd
Het is moeilijk om vijftienhonderd bladzijden onzin op te schrijven. Dat is ook Anders Breivik, de massamoordenaar van Utoya, niet gelukt. In zijn 'Europese onafhankelijkheidsverklaring' staan af en toe zelfs rake observaties.
Dat is geen prettige constatering. Het was gemakkelijker geweest wanneer zijn manifest even onbegrijpelijk was geweest als zijn gruweldaden. Zoals het ook geruststellend zou zijn wanneer zou blijken dat Breivik inderdaad psychiatrisch ziek is, zoals zijn advocaat beweert. Een schietende psychoot is, hoe erg ook, toch net iets minder angstaanjagend dan een massamoordenaar die bij zijn verstand is en vanuit een ijzeren, in detail uitgewerkte ideologische logica blijkt te hebben gehandeld.
De impuls om Breiviks geschrift te negeren, omdat elk woord daarover hem alleen maar groter zou maken, lijkt begrijpelijk. Maar negeren heeft weinig zin, want zijn manifest weerspiegelt een discussie die in het afgelopen decennium ook Nederland heeft beheerst en voorlopig niet zal verdwijnen, zelfs niet als je Breiviks manifest doodzwijgt. Hoofdthema's daarin zijn immigratie, integratie, islam en de multiculturele samenleving. In die discussie zijn en worden zinnige en onzinnige dingen gezegd. Breivik laat zien hoe je, door diverse bijdragen aan dat debat te combineren, een levensgevaarlijke bom kunt maken. Net zoals hij, knoeiend met kunstmest en andere grondstoffen, de explosieven fabriceerde waarmee hij Noorse regeringsgebouwen bestookte, voordat hij het bloedbad in Utoya aanrichtte.
Hoe ziet de verbale internetbom van Breivik eruit? De eerste indruk, bij het doorlezen van de inhoudsopgave, zou kunnen zijn dat hij maar raak schrijft, van de hak op de tak springend en dat hij alle mogelijke onderwerpen zonder veel samenhang bij elkaar heeft gekwakt.
Maar bij nader inzien blijken de grote lijnen wel degelijk zichtbaar in zijn betoog, dat zelfs intelligent is opgebouwd. Neem bijvoorbeeld het begin van zijn geschrift. Lieflijk is dat allerminst, maar Breivik schrikt de lezer niet meteen definitief af. Pas verderop in zijn verhaal trekt hij uiterste consequenties, zoals de massale executie van tegenstanders, een Europese burgeroorlog en de deportatie van alle Europese moslims, waarbij hij zelfs zinspeelt op een nieuwe, anti-islamitische Holocaust (voor het geval een deportatie onmogelijk blijkt).
Dat liegt er niet om. Maar de eerste paar honderd bladzijden lijken onschuldiger en het is soms zelfs een beetje moeilijk om dat beeld van die schietende fanaticus vast te houden. Je kunt het er mee eens zijn of oneens, maar wat Breivik schrijft klinkt vaak vertrouwd voor wie de integratiediscussie een beetje heeft gevolgd. Hij verwoordt weliswaar een extreme vleugel in die discussie, maar valt in het eerste gedeelte van zijn manifest niet compleet uit de toon, in elk geval niet voortdurend.
In zekere zin maken juist die vertrouwde geluiden en de betrekkelijke kalmte het begin van het document zo macaber en verraderlijk. Het lijkt dan nog zo weinig op Utoya. Je deint onwillekeurig mee met de suggestieve argumentatie, die je langzaam rijp moet maken voor de bloederige climaxen aan het eind.
Breivik noemt zijn werkstuk een compendium. Hij schat dat hij zelf de helft heeft geschreven, de rest heeft hij overgenomen van anderen, soms met bronvermelding en waarschijnlijk ook wel zonder. Maar zelfs teksten die hijzelf lijkt te hebben geproduceerd roepen de vraag op of hij geen professionele hulp heeft gehad van bijvoorbeeld een ontspoorde islamoloog. Hij behandelt ingewikkelde islamitische theologische onderwerpen met de soepelheid van iemand die vele jaren ervaring met doceren heeft. Los van de inhoud, kan iemand die Engels niet als moedertaal heeft zo'n tekst in die taal produceren, zonder de hulp van een corrector? Hoeveel mensen hebben zijn manifest of delen ervan al eerder onder ogen gehad?
Breivik is, zo blijkt uit zijn geschrift, een totaal humorloze ideoloog, hoewel hij zichzelf juist neerzet als de ziener die in heilige toorn alle ideologieën verbrijzelt. Hij verwijst daarbij enthousiast naar de Engelse schrijver George Orwell, die linkse ideologieën geniaal op de hak nam.
Toch is Breiviks liefde voor Orwell wonderlijk. Orwell was niet rechts, laat staan extreem-rechts. In de jaren dertig van de vorige eeuw vocht hij als vrijwilliger mee in de Spaanse burgeroorlog tegen de fascisten van Franco. Wel raakte hij juist toen diep ontgoocheld in ideologisch links. In zijn wereldberoemde fabel 'Animal Farm' vergelijkt hij de communistische revolutie van 1917 in Rusland met een dierenoproer in een boerderij. De varkens nemen de macht in handen en ontpoppen zich al spoedig tot nog veel ergere tirannen dan de verjaagde boer. Deze 'bevrijders' doen op den duur zelfs goede zaken met het plaatselijke slachthuis.
Orwells boekje zit boordevol grappen, maar in Breiviks manifest komt humor alleen sporadisch voor in bijdragen van anderen. Bij hemzelf kan er geen lachje af, de afwezige humor is de tegenhanger van de gevoelloosheid waarmee hij moordde onder de jongeren op het eilandje Utoya.
Monomanie is het tweede overheersende kenmerk van Breivik. Ook hier kan de inhoudsopgave, met zijn schijnbare rijkdom aan onderwerpen, de lezer op een dwaalspoor zetten. Want alles wat hij schrijft, dient maar één doel: de bestrijding van de islam en de redding van Europa uit de klauwen van die boosaardige godsdienst.
Zo houdt hij lange tirades tegen het morele verval van de moderne samenleving. Met name heeft hij het gemunt op homoseksualiteit en vrouwenemancipatie. Hij herleidt de 'uitwassen' van de linkse beweging van de jaren zestig tot de marxistische sociologen van de Frankfurter Schule, en daarmee indirect tot Karl Marx. Je zou bijna de indruk krijgen dat hij die 'uitwassen' even erg vindt als de islam, of misschien zelfs erger. Het zou in dat geval voor de hand liggen dat hij Europese moslims, bij wie vrouwenemancipatie en homoseksualiteit vaak moeilijk liggen, zou verwelkomen als bondgenoten.
Maar dat doet Breivik niet. Het erge van de Frankfurter Schule en het daarmee verbonden morele verval is naar zijn oordeel vooral dat ze de weerbaarheid van Europa hebben aangetast, zodat het werelddeel zich niet kan verdedigen tegen de islam.
In de ogen van Breivik bedreigen Europa twee collectieve hersenspoelingen. De eerste daarvan is de islam. Volgens Breivik is er maar één echte islam, en dat is de meest extreme vorm. Een matigende theologie, naar het voorbeeld van het christendom, die de heilige teksten vrijzinniger benadert zou meteen het einde van de islam betekenen, schrijft hij. De islam is daarom een onveranderlijk gegeven, een collectieve hersenspoeling, die niet valt te deprogrammeren.
Die islam heeft in de geschiedenis twee mislukte aanvallen op het christelijke Europa gedaan. De eerste voerden de Arabieren uit in de achtste en negende eeuw. Ze slaagden erin Spanje eeuwenlang bezet te houden maar moesten uiteindelijk op bootjes vluchten naar Noord-Afrika, waarna Spanje opnieuw christelijk werd.
Parallel met de islamitische nederlaag in Spanje verliep de verovering door de Turkse moslims van de Balkan. Dat was de tweede levensgevaarlijke aanslag van de islam op Europa, die zijn hoogtepunt bereikte met de belegering van Wenen in 1683 en die pas definitief werd afgeslagen in de Eerste Wereldoorlog.
De derde, veel geraffineerdere aanval van de islam op Europa beleven we tegenwoordig, aldus Breivik. Hij wordt niet uitgevoerd met het zwaard maar met emigratie van moslims naar Europa en hoge geboortecijfers. Deze aanval komt op een moment dat Europa slechter dan ooit in staat is het hoofd te bieden aan deze 'agressie'. En daarmee is Breivik beland bij de tweede collectieve hersenspoeling, die van de Europeanen zelf, die hen tot weerloze slappelingen heeft gemaakt.
De marxistische maatschappijcritici van de Frankfurter Schule hebben een hoofdrol gespeeld bij die hersenspoeling maar zij zijn niet de enige boosdoeners. Ook westerse islamologen hebben een kwalijke invloed. Ze geven een rooskleurig beeld van de islam en vervalsen de geschiedenis, bijvoorbeeld bij hun tendentieuze, negatieve beoordeling van de Middeleeuwse kruistochten. Verder deugt ruim negentig procent van de journalisten, politici en academici niet.
Ook de blijvende aandacht voor de Holocaust ondermijnt Europa, vindt Breivik. Hij is een warm supporter van Israël en houdt van 'patriottische Joden'. Maar hij moet er niets van hebben dat Europese schoolkinderen met bussen naar voormalige concentratiekampen reizen, waar ze leren dat ze hun nationale trots moeten verliezen.
"Tegenwoordig krijgen Europese jongeren een systematische hersenspoeling, die hen tot pacifistische eunuchs maakt", klaagt hij. En dat in een tijd waarin de moslims in Breiviks beleving opnieuw voor de poorten van Wenen liggen.Rob Velthuis