Bas Heijne: Aanslagen Noorwegen dwingen Wilders tot duidelijkheid

Onderstaand essay van Bas Heijne verscheen gisteren in NRC handelsblad. Hij betoogt dat Geert Wilders niet verantwoordelijk is voor het Noorse drama, maar nu wel duidelijk moet maken wat hij voor ogen heeft met zijn strijd tegen de islam.

Is dit ‘vechten voor onze cultuur’?

Bas Heijne

De 32-jarige Anders Breivik mag een eenzame gek zijn – hij voelt zich bepaald niet alleen. Het bloedbad dat hij in zijn vaderland aanrichtte, ziet hij, zo valt op te maken uit de berichten, als deel van een grotere beweging. Zijn 1.500 bladzijden dikke manifest en het opvallend professioneel ogende internetfilmpje dat hij vlak voor zijn daad openbaar maakte, getuigen van terroristisch elan.

In het filmpje worden keer op keer de vijanden genoemd die verslagen moeten worden: de “multicultaristen/cultureel-marxisten”, de “islamisten” en de “Nazi’s”, dat wil zeggen, de hedendaagse vijanden van Israël. Tegen de autoriteiten verklaarde hij dat zijn daad “verschrikkelijk, maar noodzakelijk” was. De scenario’s die Breivik de wereld voorhoudt beloven een grootschalige bloederige strijd, maar ook een algehele regeneratie van het Westen. Hoe onrealistisch ook, en narcistisch, Breivik is een man met een plan – voor ons. Daarin onderscheidt hij zich van de meeste andere jongemannen die er wraakzuchtig op los schieten.

Er zijn ook andere tekenen die erop wijzen dat de Noor zichzelf ziet als onderdeel van een grotere, nog te voeren strijd: in zijn geschriften beroept hij zich talloze malen op geestverwanten en medestrijders. Bovendien eindigde zijn actie niet in zelfmoord (of suicide by cop). Als de berichten kloppen, popelt hij nu om te getuigen – in een uniform. Zijn aanslag was geen lukrake daad van vernietiging: hij wilde een nationale ontwrichting teweegbrengen. Doelwit waren de sociaal-democraten, de gehate incarnatie van de zogenaamde “cultureel-marxisten”. In het bijzonder had hij ex-premier Gro Brundlandt op het oog, die de jongeren op het eilandje had toegesproken.

Dat de strijd waarin Breivik zich verwikkeld ziet, geen eenzame strijd is, blijkt uit vele reacties in sociale media, waarin zijn daad weliswaar wordt afgekeurd, maar zijn motieven met instemming begroet – soms met schokkend hartgrondige instemming. Volgens sommige extremistische reacties had Breivik nu eenmaal geen andere uitweg – de cultureel-marxisten hadden het Westen verkwanseld, de poorten opengezet voor de islamisering van Europa. De tientallen vermoorde Noorse jongeren kunnen worden beschouwd als bondgenoten van het kwaad.

Dat de aanslagen in Noorwegen ook in Nederland binnen een paar uur tot oververhit debat leidden – vooral over de morele aansprakelijkheid van Geert Wilders, die door Breivik in zijn geschriften veelvuldig geprezen wordt – laat nog eens zien dat de zaak niet kan worden afgedaan als een daad van een verdwaasde eenling. De aanslagen in Noorwegen raken duidelijk een open zenuw, ook in de Nederlandse samenleving.

Daarom hadden de sussende geluiden van verschillende Nederlandse politici, die vingerwijzen als onverkwikkelijk beschouwden en wilden stilstaan bij de tragische dood van zoveel onschuldigen, geen effect. Na de aanslagen van 11 september en de moord op Theo van Gogh werden moslims in het algemeen veelal verantwoordelijk gehouden of gedwongen zich te distantiëren – nu de kogels van de andere kant kwamen, was het moment om de “islamcritici” met gelijke munt te betalen. Waarvan weer luidkeels schande werd gesproken. Dezelfde mensen die bij eerder islamitisch terrorisme het idee van gematigde moslims honend opzij schoven, deden nu iedere oproep tot kritisch zelfonderzoek af als linkse hetze.

De islamcriticus Afshin Ellian wrong zich op ongeëvenaard creatieve wijze uit de beklaagdenbank: op zijn Elsevier-weblog legde hij uit dat Breivik in zijn strijd tegen de politieke islam zelf geïslamiseerd was; zo kon de dood van 68 jongeren toch weer op het conto van de radicale islam worden geschreven.

Ook de tweet van Wilders, waarin hij liet weten de dader als een “gewelddadige, zieke geest” te beschouwen, deed het internetvuur alleen maar hoger oplaaien. Zijn latere commentaar, dat hijzelf en de PVV alles verafschuwden waar de dader voor stond, riep vooral spot op. Een twitteraar liet weten dat Wilders dan wel eerst het hele PVV-programma moest herschrijven. In zijn verklaring van vandaag gaat hij dit uit de weg.

Die discussie zal niet snel verstommen. Niemand kan Wilders en zijn geestverwanten, laat staan de mensen die op hem gestemd hebben, verantwoordelijk houden voor Breivik. Wilders heeft geweldpleging altijd afgekeurd en bedreigingen van zijn critici, keurig officieel betreurd. Dat Breivik zijn daad rechtvaardigt door zich onder meer op Wilders’ gedachtegoed te beroepen, maakt Wilders niet medeplichtig. Ik geloof oprecht dat hij wakker ligt van de gebeurtenissen in Noorwegen.

Is de zaak daarmee afgedaan? Is het puur toeval dat Breivik in zijn radicalisering bij dit gedachtegoed is blijven hangen? Had hij ook zonder dat gedachtegoed wel een keer met dumdumkogels op een menigte jongeren geschoten? Dat is me te gemakkelijk.

Zoals Wilders altijd onderscheid maakt tussen de islam, die hij als een kwaadaardige ideologie beschouwt, en de moslims waar hij niets tegen zegt te hebben, kun je ook onderscheid maken tussen de persoon Wilders en het gedachtegoed waaraan hij en zoveel anderen zich gecommitteerd hebben. De moordenaar van Theo van Gogh was een gestoorde eenling met narcistische trekken, maar vond in de radicale leer van het jihadisme een vrijbrief voor zijn daad. Biedt de ideologie van het radicale anti-jihadisme eenzelfde vrijbrief?

Feit is dat de retoriek van Breivik en die van Wilders, zijn ideoloog Martin Bosma, en talloze andere ‘islamcritici’ grotendeels overeenkomen. Het ideologisch schema is hetzelfde: een ernstig verzwakte westerse beschaving, met aan het hoofd een slappe, „cultureel-marxistische” elite, die een gewillige prooi vormt voor de viriele veroveringdrift van de islam.

In een speech die hij in maart van dit jaar in Rome hield – de toespraken van Wilders zijn in het buitenland altijd retorisch uitbundiger – liet de PVV-voorman weten dat „linkse multicultaristen staan te juichen bij iedere nieuwe sharia-bank, voor iedere nieuwe islamitische school, iedere nieuwe moskee”. Europa dreigt ten onder te gaan aan deze multicultaristen: “Maar, als Europa valt, zal het ten onder gaan omdat ze, net als het oude Rome, niet langer in de superioriteit van haar eigen beschaving gelooft. Ze zal ten onder gaan omdat ze zo dom is te geloven dat alle culturen gelijkwaardig zijn en dat er als gevolg daarvan geen reden is om te vechten voor onze eigen cultuur om die te behouden.”

Dit is een radicaal verhaal met duidelijke vijanden, Wilders zal het zelf niet ontkennen. Geloofde ik erin, dan zou ik tot actie willen overgaan. “De waarheid is dat de islam kwaadaardig is; de werkelijkheid is dat islam ons bedreigt.” Dat Wilders’ verhaal radicalen aantrekt, die zijn oproep tot “vechten” niet opvatten als een uitnodiging tot deelname aan een moeizaam democratisch proces, kan geen verbazing wekken.

Het wordt tijd dat Wilders uitlegt hoe hij zijn strijd tegen de ondergang van Europa precies vorm wil geven, en wat hij als uitkomst voor ogen heeft – en vooral wat er volgens hem met de moslims in Europa moet gebeuren die weigeren hun geloof op te geven. Wordt die strijd geheel vanaf de zetels van de Tweede Kamer beslist? Ook Bosma blijft daar in zijn geschriften tergend vaag over. De terroristische aanslagen in Noorwegen dwingen hen tot duidelijkheid; ik neem aan dat ook zij nieuwe tragische misverstanden willen voorkomen.

De daden van Anders Breivik mogen in Nederland, net als in de rest van de wereld, oprechte afschuw wekken en veroordeeld worden, zijn gedachtegoed is diep in de Nederlandse samenleving doorgedrongen. Wie dat wil ontkennen, is ziende blind – of bang.
Bas Heijne is columnist van NRC Handelsblad.

Bas Heijne is columnist van NRC Handelsblad.